«Մեր ժողովուրդն այնքան է կարևորել իր ունեցած մարդկային կորուստները, որ նյութականը միշտ մղվել է հետին պլան»

Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցն առիթ էր նորովի անդրադառնալու մեկ դար առաջ մեզ պատուհասած համազգային ողբերգությանն ու հայտնաբերելու-հանրահռչակելու նոր փաստեր կատարվածի առնչությամբ: Այդպիսի մի նախաձեռնությամբ հանդես եկավ Մատենադարանի աշխատակից Անահիտ Աստոյանը՝ հրատարակելով «Դարի կողոպուտը. հայերի ունեզրկումը Օսմանյան կայսրությունում 1914-1923 թթ.» ընդարձակ աշխատությունը: Անվիճելի փաստերի ու հավաստի վկայությունների հենքով գրված այս գիրքը մեզ համար Հայ դատի հանգուցալուծման նոր դռներ է բացում՝ ըստ հեղինակի:
Մեր զրույցը ԱՆԱՀԻՏ ԱՍՏՈՅԱՆԻ հետ է:

«ԱՅՍՕՐՎԱ ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ 32 ՏՈԿՈՍԸ ԿԱԶՄՈՒՄ Է ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՈՒՆԵՑՎԱԾՔԸ»

-Անահիտ, հարյուր տարի շարունակ, անդրադառնալով 1915-ին, մենք գործածել ենք «ցեղասպանություն», «ոճրագործություն», «եղեռն», «ողբերգություն» և այսօրինակ այլ եզրույթներ: Հիմա շրջանառության մեջ է դրվում նոր եզրույթ՝ «կողոպուտ»: Ի՞նչ կարող է տալ սա մեզ:
-Նախ և առաջ ուշադրություն կսևեռի մեր կրած նյութական կորուստների վրա: Եվ իրապես արդեն սկսվել են այդ ուշադրության դրսևորումները:
-Գրքի առաջաբանում այդպես էլ գրված է. «Հայերի ունեզրկման առարկայական պատմության վերաբերյալ նման ուսումնասիրությունները կարող են հիմք դառնալ Օսմանյան կայսրության իրավահաջորդ Թուրքիայի Հանրապետության դեմ դատական հայց պատրաստելու համար»: Վերջին շրջանում մեր ունեցած նյութական կորուստների մասին վկայող բազմաթիվ փաստեր ու փաստաթղթեր ներկայացվեցին հանրության ուշադրությանը, բայց մինչ օրս այդ հենքով որևէ դատավարություն սկսված չէ: Ինչո՞ւ:
-Մեր ժողովուրդն այնքան է կարևորել իր ունեցած մարդկային կորուստները, որ նյութականը միշտ մղել է հետին պլան: Եթե անգամ խոսվել է ոչ մարդկային կյանքերի կորուստների մասին, ավելի շատ մատնանշվել են մշակութային կորուստները: Դա ազգային նկարագրի հարց է:
-Մարդկային կյանքի կորուստը, մարդու սպանությունը քրեորեն ավելի ծանր հանցագործություն է համարվում, քան այս կամ այն չափի նյութական վնասը: Եթե մենք առայսօր չենք կարողացել հասնել մեր ունեցած միլիոնավոր կյանքերի կորստի համար մեղավորներին պատժելու իրողությանը, որքանո՞վ է իրատեսական մտածել, թե նյութական կորուստների վերաբերյալ փաստերն ավելի հնչեղ պիտի դառնան և արժանանան արդար դատաստանի:
-Անպայման կարող են հնչեղ դառնալ, որովհետև հայերին բնաջնջելու գլխավոր դրդապատճառներից մեկը հենց նրանց ունեզրկումը, նրանց ունեցվածքին տիրանալն էր: Հիմա էլ Թուրքիայի Հանրապետության ժխտողականության հիմքում հայերից զավթված ունեցվածքի վերադարձի հարցն է: Չլիներ այդ մտավախությունը, կլիներ ներողություն հայցելու քայլը:
-Այսինքն, մարդկային կորուստների դիմաց ներողություն խնդրելը նրանց համար խնդիր չէ՞ր լինի, եթե դրան տրամաբանորեն չհետևեր նյութական կորուստների փոխհատուցման հանգամանքը:
-Իհարկե:
-Մենք այսօր բախվում ենք այն իրողությանը, որ ներկայիս Թուրքիայի Հանրապետությունն իրեն պատասխանատու չի համարում երբեմնի Օսմանյան կայսրության գործած ոճրի համար: Հիմա էլ Թուրքիայում քաղաքական նոր զարգացումներ են սկսվել, որոնք, ըստ բազմաթիվ մասնագետների պնդումների, հինք են դառնալու ներկայիս թուրքական պետության փլուզման և նոր պետական միավորումների ձևավորման համար: Ի՞նչ երաշխիք, որ այդ «նորագոյացություններն» իրենց պատասխանատու կզգան մեկ դար առաջ իրականացված հայերի ցեղասպանության և ունեզրկման համար:
-Նախ՝ Թուրքիայի Հանրապետությունը պատասխանատվություն կրում է Օսմանյան կայսրության գործած ոճրի համար: Ինչո՞ւ: Որովհետև թուրք պատմաբաններն են արդեն գրում, որ Թուրքիայի Հանրապետությունը հենվում է 1915 թվականի Հայոց ցեղասպանության վրա և որպես պետություն կայացել է հայերի ուեցվածքի հաշվին: Այսօրվա Թուրքիայի Հանրապետության ազգային կապիտալի 32 տոկոսը կազմում է հայկական ունեցվածքը: Չլիներ հայկական ունեցվածքը, գուցե այսօր այդ հանրապետությունն այսպիսին չլիներ: Հայկական ունեցվածքի հաշվին Օսմանյան կայսրությունը, այնուհետև Թուրքիայի Հանրապետությունը վճարել է իր արտաքին պարտքերի զգալի մասը, հոգացել է իր պատերազմական մեծագումար ծախսերը, կազմակերպել է ազգայնական՝ քեմալական շարժումը: Փաստերը շատ են: Էլ չեմ ասում, որ Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադիր կազմն ամբողջապես բաղկացած էր կա՛մ ցեղասպանություն իրականացրած, կա՛մ հայերի ունեցվածքի հաշվին հարստացած մարդկանցից: Այսօրվա թուրքական իշխող կուսակցության ներկայացուցիչները հարստացել են հենց հայերի ունեցվածքի հաշվին:

«ՉԵՄ ՀԱՆԴԻՊԵԼ ՈՐԵՎԷ ԹՈՒՐՔԻ, ՈՐ ՀԱՆԳԻՍՏ ԶԳԱ ԻՐԵՆ ՀԱՅԻ ՆԵՐԿԱՅՈՒԹՅԱՄԲ»

-Այդ ճշմարտությունները մենք ենք ընդունում, թուրք պատմաբանների մի փոքր մասն է ընդունում, բայց իշխող տեսակետներն այլ են: Եվ այդուհանդերձ, քո գրքում հրապարակվել են բազմաթիվ գովազդային պաստառներ, որոնք «աղաղակում» են հայության ծավալած խոշոր առևտրաարդյունաբերական գործունեության մասին՝ ամենատարբեր բնագավառներում: Ըստ որում, պաստառների վրա առկա նկարները պատկերացում են տալիս գովազդվող ապրանքի նրբագեղության, բարձրաճաշակության, ինքնատիպ ոճավորման մասին: Փաստորեն, նյութական ունեցվածքից բացի, նաև հայի ճաշակն ու մասնագիտական որակներն են հիմք դարձել Թուրքիա կոչված պետության ձևավորման համար: Ինքդ որոշ ժամանակ ապրել և աշխատել ես Ստամբուլում, չե՞ս նկատել այդ երկրի քաղաքացիների վրա հայկական դրոշմի առկայություն:
-Այո՛, թուրքական քաղաքակրթության հիմքում հայկական որակներն են: Եվ եթե անգամ արտաքուստ նրանք ժխտում են այդ բանը, ներքուստ շատ լավ գիտեն, որ իրենք աճել են հայկական հիմքի վրա: Ստամբուլում ապրելու չորս տարվա ընթացքում և հետագայում էլ ես չեմ հանդիպել որևէ թուրքի, որ հանգիստ զգա իրեն հայի ներկայությամբ:
-«Գող, սիրտը՝ դող» ասույթի պարագա՞ն է աշխատում:
-Այո՜: Որևէ թուրք հանգիստ, խաղաղ չի լինում, երբ իր առջև հայ է: Ցայտնոտի մեջ է հայտնվում: Գուցե բացառություն են մեկ-երկու թուրք պատմաբաններ, որոնք ընդունել են ճշմարտությունը, ներքուստ հանգստացել են ու կարողանում են չլարվել հայի ներկայությունից: Թե չէ մեծամասնությունը խառնվում է իրար, գլուխը կորցնում հայ տեսնելիս: Մտեք թուրքական հնաոճ իրերի որևէ խանութ, ամբողջ ապրանքը հայկական է, մինչև հիմա հայկական ունեցվածքն է վաճառվում: Դրա համար էլ իրենք հանգիստ չեն և երբեք հանգիստ չեն լինի:
-Իսկ դրա հետևանքը ո՞րն է լինելու: Շարունակելու են ճշմարտությունը կոծկե՞լ, խոստովանելո՞ւ են իրենց գործած ոճիրը, թե՞ մեզ լռեցնելու, բոլոր հետքերը կորցնելու համար մեկ անգամ էլ են փորձելու բնաջնջել:
-Իրենք շատ կուզենային, որ այդ հարցն ինչ-որ կերպ փակվեր, բայց այն առայժմ բաց է, և դա իրենց համար շատ ծանր է: Նրանք անվերջ տատանումների մեջ են, իրենք էլ չեն գտնում ելքը:
-Լա՛վ, ճշմարտությունը մեր կողմն է, դա գիտենք ոչ միայն մենք, այլև թուրք և այլազգի շատ գործիչներ, պետական, հասարակական կառույցներ: Բայց փաստերն այն մասին են խոսում, որ թուրքական ոսկին, համապատասխան տեղերում շռայլորեն կաշառք բաժանելու դարավոր ավանդույթը փակում են դեպի ճշմարտություն տանող բոլոր դռներն ու մեզ թողնում ձեռնունայն՝ մեր ճշմարտության և արդարացիության հետ:
-Այստեղ Թուրքիայի և աշխարհի ընդհանուր շահերի խնդիրն է որոշիչը: Ես հույս ունեմ, որ մի օր էլ մեր և աշխարհի շահերը կհամընկնեն:
-Մի՞թե:
-Հնարավոր է: Կարող է ինչ-որ պատահականություն լինել:
-Եթե հույսներս դնենք պատահականության վրա, ոչինչ էլ չի կարելի բացառել: Բայց չէ՞ որ օրինաչափությունն այլ պատկեր է գծագրում:
-Որովհետև բոլորն իրենց մասնակցությունն են ունեցել հայերի ունեզրկման գործում: Նույն Եվրոպան բացառություն չէ այս հարցում: 63 օտար ապահովագրական ընկերություն եմ գտել, որոնք կողոպտել են հայերին այդ տարիներին: Եվ 63-ը դեռ ամբողջական թիվը չէ: Հայերը, չվստահելով թուրքերին, իրենց կյանքը, գույքը ապահովագրել են եվրոպական ընկերություններում, բայց նրանք բոլորը հետագայում հրաժարվել են փոխհատուցել հայերին:
-Մենք անվերջ տեղապտույտի մեջ ենք: Ժամանակը մեզ հեռացնում է ճակատագրական 1915-ից, փաստերը խոսում են ի նպաստ մեր դատի, բայց միջազգային հարթակներում դրանք օր օրի ավելի են «սրբագրվում»՝ հօգուտ թուրքերի, անգամ մեր դաշնակից կոչված երկրի պատրիարքն ու հեռուստամեկնաբանն են դառնում Թուրքիայի դատապաշտպանն ու հերքում հայ ժողովրդի ցեղասպանության փաստը: Ո՞Ւր ենք հասնելու այսպիսի աշխարհում:
-Չգիտեմ՝ ով ինչ է ասում, բայց մենք շատ գործ ունենք անելու: Մենք նույնիսկ դուրս չենք եկել այն ստերեոտիպային մտածողությունից, թե հայերն Օսմանյան Թուրքիայում զբաղվել են ընդամենը վաճառականությամբ: Այդպես չէ: Հայերը շատ բարձր քաղաքակրթական մակարդակ են ունեցել, Օսմանյան կայսրության դպրոցների 80 տոկոսը հայկական է եղել, հայերի գերակշիռ մասը գրագետ է եղել: Մենք չգիտենք՝ ով ենք մենք: Ես հիմա ուսումնասիրում եմ Բուրսայի նահանգի հայերի ֆինանսատնտեսական վիճակը և ապշեցնող փաստեր եմ գտնում: Ի՜նչ հանքեր, ի՜նչ գործարաններ են ունեցել հայերը Բուրսայում: Նույնանման փաստերի, համոզված եմ, կհանդիպեմ նաև այլ նահանգների պատմությունն ուսումնասիրելիս: Թուրքերը, ի տարբերություն մեզ, գիտեն, թե ինչ ենք ունեցել:

«ՊԱՐԶԱՊԵՍ ԱՅՍՕՐ ՕՐԵՆՔՆԵՐԸ ՉԵՆ ԳՈՐԾՈՒՄ ԱՅՍ ԵՐԿՐՈՒՄ»

-Բուրսայի նահանգի ուսումնասիրությունները նոր գրքի նյո՞ւթ պիտի դառնան:
-Այո՛: Դա Բուրսայի նահանգի, Իզմիթի գավառի հայերի ֆինանսատնտեսական վիճակը և նյութական կորուստները ներկայացնող աշխատություն է: Ամբողջ Թուրքիայի մետաքսի արտադրությունը կենտրոնացած էր Բուրսայի նահանգում: Բուրսան հայտնի է եղել իր թթաստաններով, բարձրորակ մետաքսով, որը մրցունակ էր եվրոպական շուկայում: Ըստ վիճակագրական տվյալների՝ 1919-ին այդ թթաստաններն արդեն չկային:
-Գանք այսօրվան: Օտարի լծի տակ ապրելով՝ հայերն ունեցել են այդպիսի հզորություն, քաղաքակրթական նման մակարդակ: Այսօրվա անկախ պետականության պայմաններում ինչո՞ւ ենք մենք այսքան խեղճուկրակ, մոլորված, անճաշակության և միջակության տիրույթներում խարխափող:
-Պարզապես այսօր օրենքները չեն գործում այս երկրում: Նույն այսօրվա հայը ուրիշ երկրներում կարողանում է շատ արագ հասնել կրթական բարձր մակարդակի, ունենալ բարեկեցություն, շենացնել ուրիշ երկրները: Ոչինչ չի փոխվել հայի տեսակի մեջ, մեր հնարավորություններն ու ներուժը լիովին թույլ են տալիս լինել առաջատար դիրքերում: Մենք ինքներս մեզ ու մեր պատմությունը չենք ճանաչում:
-Փոխարենը ուրիշներն են շատ լավ ճանաչում ու կարողանում մեզ խեղճացնելու, տապալելու մեխանիզմներն արդյունավետ աշխատեցնել:
-Այո՛, այդ վախը կա: Մեր ձեռներեցությամբ, շնորհքով, խելքով, ճարտարությամբ մենք վախեցնում ենք օտարին:
-Եվ մեր արժանիքը մեզ համար դառնում է չարի՞ք:
-Այո՛: Առօրյա կյանքում էլ է այդպես. եթե դու տաղանդավոր ես, խելացի ես, դա բոլորովին էլ հալած յուղի պես չի ընդունվում շրջապատի կողմից: Փաստերը բազմաթիվ են:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ